Dojście Stalina do władzy

Po pierwszym udarze mózgu, który nastąpił w 1922 r., Lenin zaczął zastanawiać się nad wyborem swojego następcy. Efektem tych rozważań był List do Zjazdu przygotowany pod koniec 1922 r., dokument zawierający krytyczne charakterystyki najważniejszych członków ówczesnego kierownictwa partii – Zinowiewa, Kamieniewa, Bucharina, Stalina i Trockiego. Dwaj pierwsi okazali się niezdecydowani, a nawet tchórzliwi. Bucharin postępował nierozważnie podczas kryzysu związanego z Brześciem Litewskim. Trocki z kolei nigdy nie stanowił konkurencji w kierowaniu partią, gdyż arogancja i próżność nie przysparzały mu sympatii wśród pozostałych członków partii. Stalin natomiast był odkryciem Lenina „wspaniałym Gruzinem” obdarzonym wybitnymi zdolnościami organizacyjnymi i przywódczymi. Rola, którą początkowo odgrywał w partii nie była spektakularna. Niektórzy historycy utrzymują, że był podwójnym agentem. Podejrzenia te zdaje się potwierdzać charakter Stalina i jego zagadkowa osobowość, głęboka nieufność zarówno wobec przyjaciół, jak i wrogów, umiejętność ukrywania poglądów, a także wieloletnie pielęgnowanie uraz (zwłaszcza do Trockiego). Stalin szybko zdał sobie sprawę z tego, że rozsądnie jest popierać Lenina w różnych sprawach, choć wówczas często znajdował się w mniejszości. Jedynym fatalnym błędem jaki popełnił po rewolucji, była osobista zniewaga, której dopuścił się wobec żony Lenina, Nadieżdy Krupskiej, co doprowadziło do tego, że Lenin zerwał z nim wszelkie kontakty, a w przypisie do swojego testamentu zażądał usunięcia go ze stanowiska sekretarza generalnego partii. Przez jakiś czas dokument ten kładł się cieniem na Stali­nie jak stryczek, ponieważ podkopywał wizerunek, jaki chciał zaprezentować na zewnątrz, a mianowicie wiernego naśladowcy i interpretatora Leni­na, pozbawionego osobistych ambicji, dla którego dobro partii stanowiło nadrzędną wartość. Ale Lenin był ciężko chory. W miarę jak słabł żelazny uchwyt ręki, w której dzierżył ster państwa, realna władza wymykała mu się coraz bardziej, choć od tak dawna kierował partią i doprowadził do jej rozwoju. Wszystkie źródła zgodne są co do tego, że w ramach biurokratycznego systemu wpływy i władza Stalina były ogromne, częściowo dlatego, że był jedynym spośród niewielu działaczy chętnych do wzięcia na siebie tak trudnego zadania, jakim było kierowanie państwem. Był członkiem Biura Politycznego, Biura Organizacyjnego i Sekretariatu, czyli sprawował kontrolę nad kluczowymi organami aparatu władzy, które decydowały  kto zostanie przyjęty do partii, kto awansowany, a kto zdymisjonowany. Stalin kierował także Inspekcją Robotniczo-Chłopską (chociaż nie pozostał długo na tym stanowisku), był też komisarzem ds. narodowości. Na wszystkich tych stanowiskach, zwłaszcza w czasie wojny domowej, niejednokrotnie dawał o sobie znać jego brutalny i mściwy charakter. W tym okresie nie popełnił, co prawda, wielu politycznych błędów, ale gwałtownymi wybuchami gniewu zraził do siebie wiele osób. Niemniej jednak był bezpieczny, należąc do partii, która broniła swojego stanu posiadania i utrzymywała kruchą jedność w okresie kryzysu lat 1918—1921. Stalin był niezastąpiony, dlatego też wykorzystywał pełnione funkcje do odsunięcia od władzy rywali, którzy mieli lepsze kwalifikacje dzięki wykształceniu i wieloletniemu pełnieniu kierowniczych stanowisk w partii bolszewickiej.