Marian Kukiel – historyk wojskowości

Marian Włodzimierz Kukiel urodził się 15 maja 1885 w Dąbrowie Tarnowskiej. W 1903 ukończył gimnazjum klasyczne w Tarnowie po czym rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym Jana Kazimierza we Lwowie. Zdobył tam tytuł doktora. Już od młodości angażował się w działalność rewolucyjną i niepodległościową.

W 1908 uczestniczył w tworzeniu Związku Walki Czynnej, był również współinicjatorem powstania Związku Strzeleckiego „Strzelec”. Jako jeden z nielicznych już przed pierwszą wojną światową ukończył Szkołę Oficerską Strzelca. W 1914 roku brał czynny udział w organizacji Legionów na terenie Lwowa i Krakowa. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości walczył w wojnie polsko – bolszewickiej dowodząc między innymi 51 Pułkiem Strzelców Kresowych.

W 1920 Kukiel objął szefostwo Sekcji Historycznej, która przekształcona została w 1922 r. w Biuro Historyczne Sztabu Generalnego. Rozpoczęło ono działalność 1 stycznia 1923 r., a już w kwietniu 1923 r. Kukiel został przydzielony, po awansie na generała brygady, na stanowisko dowódcy 13 dywizji piechoty, które sprawował do stycznia 1926 r., po czym powrócił na stanowisko szefa Wojskowego Biura Historycznego, pracując w nim do 1926 r. Początkowo Kukiel był zwolennikiem Józefa Piłsudskiego i żołnierzem Legionów. Pozwoliło mu to na zajmowanie eksponowanych stanowisk w armii i na odgrywanie kierowniczej roli w programowaniu badań historyczno – wojskowych.

Biuro Historyczne za jego rządów nie ograniczało się tylko do pisana prac, ale i zbierało bardzo rozproszo­ny materiał źródłowy. Kukiel kierując Wojskowym Biurem starał się bardzo obiektywnie przedstawiać wydarzenia historyczne. Nie spodobało to się jednak Piłsudskiemu, którego denerwowało umniejszanie jego zasług na rzecz innych generałów. Został przez to oskarżony o fałszowanie do­kumentów, brak sumienności i rzetelności pisarskiej. Po przewrocie majowym został przeniesiony w stan spoczynku tym samym został pozbawiony wpływu na dalszy rozwój historii wojskowej.

We wrześniu 1939 zgłosił się na ochotnika do wojska, walczył pod Lwowem. Po klęsce kampanii wrześniowej udał się na emigrację do Francji, a po jej przegranej do Anglii. Po podpisaniu umowy polsko – brytyjskiej został mianowany dowódcą I Korpusu jednostek lądowych, formowanych w Szkocji. W latach 1942 – 1944 pełnił funkcję ministra obrony narodowej w rządach Władysława Sikorskiego, Stanisława Mikołajczyka i Tomasza Arciszewskiego.

Po zakończeniu II Wojny Światowej pozostał na emigracji. Gen. Kukiel w Anglii zajął się znowu tematyką historyczno – wojskową. Był również bardzo aktywny w  budowaniu życia naukowego na obczyźnie. Dzięki niemu powstały takie instytucje jak: „Instytut Polski i Muzeum imienia Generała Sikorskiego”, „Polskie Towarzystwo Historyczne”, „Polskie Towarzy­stwo Naukowe na Obczyźnie” czy „Polski Uniwer­sytet na Obczyźnie”. Zmarł w 1973 mając 88 lat.

Teraz przejdę do omówienia dorobku naukowego gen. Kukiela. Jest on olbrzymi. Zestawiona bibliografia jego prac liczy 1333 pozycje. Najpierw przedstawię jego wpływ na rozważania teoretyczne nad historią wojskowości.

Kukiel zajął się opisa­niem właściwości historii wojskowej, jej podziałem i związkami z in­nymi naukami historycznymi oraz sprawami terminologicznymi tej dyscypliny. W pracy pod tytułem „Miejsce historii wojskowej wśród nauk historycznych, jej przedmiot i podział” (1925) wykazał trzy części składowe historii wojskowości: historię wojen, historię sztuki wojennej i historię wojskowości.

W tej publikacji interesujące są również poglądy Kukiela na wojnę, któ­rą pojmuje bardzo szeroko, uważając, że towarzyszy ona dziejom ludzkości od ich zarania po dzień dzisiejszy. Nie uznaje zatem, że pojawiła się ona w związku z rozwarstwieniem ekonomicznym i spo­łecznym na określonym etapie rozwoju pierwotnego społeczeństwa.

Kukiel opowiadał się za decydującą rolą wodza w wydarzeniach wojennych. Wskazuje to wyraźnie na ograniczone pole badań historycznych, ponieważ ukazuje to założenie, że w studium historyczno – wojskowym ważne jest jedynie śledzenie postępowania wodza.

W postawie Kukiela przejawia się określone przywią­zanie do badanych wydarzeń czy też osób. Był on świadomy, że jego sposób odtwarzania dziejów nie jest pozbawiony pewnych sympatii i uczuciowego podchodzenia do przedmiotu badań. Dlatego w swoich pracach starał się być jak najbardziej obiektywny.

M. Kukiel w pracy „O podziale polskiej historii wojskowej na okresy” (1928) nawiązał do periodyzacji dziejów wojskowych w Polsce. Sformułował tezę, że o rozwoju dziejów wojsko­wych decydują przeobrażenia w ustroju i składzie wojsk oraz postęp techniczny broni palnej w czasach nowożytnych. Tym kryteriom podporządkował też zaproponowaną periodyzację, a przez szczegółową analizę procesu dziejowego szeroko ją uargumentował. Był to wyraźny postęp w studiach nad sposobami ujmowania dziejów wojskowych.

M. Kukiel zajmował się także celami i sposobami nauczania hi­storii wojskowej. W koncepcji Ku­kiela akcent został położony na studia historyczno – operacyjne, co miało służyć poznawaniu sztuki wojennej i umożliwiać gromadze­nie doświadczenia historycznego dla kształtowania bieżącego pola wal­ki. Wychodził on z założenia, że historia to „nauczycielka życia”.

Teraz przejdę do omówienia kilku najważniejszych dzieł Mariana Kukiela. Zajmę się na początku jego pracami poświęconymi czasom Sobieskiego. Można wymienić choćby: „Skład narodowy i społeczny wojsk koronnych za Sobieskiego” (1938), „Od Wiednia do Maciejowic” (1965), „Polski wysiłek zbrojny roku 1683” (1933) czy odczyt wygłoszony w auli Uniwersytetu Jagiellońskiego (1933) pt. „Sobieski – wódz” . W pracach tych skupiał się głównie na organizacji wojsk, ich składzie narodowościowym, mobilizacji armii i wyprawie pod Wiedeń 1683, nie pominął również Sobieskiego jako wodza. Prawdopodobnie zajął się tym zagadnieniem, ponieważ ówczesne badania raczej pobieżnie poruszały tą tematykę. Ponadto miał do dyspozycji źródła rewindykowane z Moskwy i Peters­burga.

W kręgu jego zainteresowań była również Insurekcja kościuszkowska. Poza popularną pracą pt. „Powstanie Kościuszkowskie”, pozostawił cenną monografię bitwy pod Maciejowicami (1929). Rozpatrzył w niej sytuację wojen­ną w Polsce po odstąpieniu wojsk pruskich od oblegania Warszawy, marsz tych wojsk i decyzje Kościuszki, co do dalszej walki, która sprowadzona została do przygotowania bitwy maciejowickiej. Wszy­stkie te działania zostały szczegółowo przedstawione, praca zaopa­trzona w raporty o stanie wojsk polskich i rosyjskich oraz szkice o kolejnym położeniu walczących. W sumie jest to więc bardzo poprawne studium historyczno -wojskowe Maciejowic. Jedyne co można zarzucić autorowi to przywiązanie do postaci Kościuszki i jego heroizacji.

O czasach po klęsce insurekcji 1794 r. napisał Ku­kiel obszerną, opartą na wielu materiałach źródłowych rozprawę o próbach powstańczych po trzecim rozbiorze Polski pt. „Próby powstańcze po trzecim rozbiorze 1975 – 1797” (1912). Przedstawił w niej mroczne dzieje Polski tego czasu i podejmowane próby na emigracji organizowania się Polaków do walki wyzwoleńczej.

Głównym okresem jego zainteresowań była jednak epoka napoleońska. Warto wspomnieć tutaj o książce pt. „Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795 – 1815” (1912). Kukiel ujął w niej dzieje powstawania Legionów Jana Henryka Dąbro­wskiego i ich walki oraz dzieje reorganizacji legii włoskich i two­rzenie wojska polskiego w dobie Księstwa Warszawskiego. Następnie nakreślił udział armii polskiej w działaniach wojen­nych Napoleona, aż po jego klęskę w 1814 r. Praca ma formę popularno – naukową. Warto podkreślić, że Kukiel tworząc tą książkę wyko­rzystał sumiennie dotychczasowy dorobek literatury zarówno polskiej, jak i obcej.