Marian Kukiel – historyk wojskowości

Znawcy tematyki uważają, że najważniejszą pracą w dorobku naukowym Kukiela jest obszerne studium pt. „Wojna 1812 roku” (1937). Nad dziełem tym pracował ponad 25 lat. Początkowo zamierzał przedstawić jedynie udział Polski w kampanii 1812 r. Kiedy jednak stwierdził, że prace francuskie i polskie nie ukazały dotąd tej wojny w całości, zdecydował się odtworzyć to wydarzenie militarne, nie stroniąc rów­nież od charakterystyki strony politycznej z nią związanej. W książce tej sprawy polityczne rozpatry­wał tylko wówczas, kiedy tłumaczyły one genezę, przygotowania, wybuch i przebieg wydarzeń wojennych. Te ostatnie mógł natomiast przedstawić jedynie ogólnie i to od strony strategicznej i operacyj­nej, rzadko zaś taktycznej i widziane głównie ze szczebla kwater głównych wojsk walczących.

Stworzył doskonałe studium, obrazujące genezę i przygotowania do wojny i to zarówno polityczne, jak wojskowe, oraz opis jej przebiegu, referowany niekiedy bardzo szczegółowo.

Do pracy z epoki napoleońskiej należy także rodzaj podręcznika pt. „Wojny napoleońskie” (1920). Była to książka dla oficerów przygotowujących się do stu­diów w Wyższej Szkole Wojennej. Pierwsze wydarzenie opierało się jedynie na tłumaczeniu francuskiej pracy gen. Camona. Zainteresowanie jednak było tak duże, że Kukiel uzupełnił wcześniejsze francuskie dane o uwzględnienie sytuacji strony przeciwnej. Przyczyniło się to do pełniejszego uchwycenia obrazu opisywanych kampanii wojennych. Jest to praca jedynie z zakresu sztuki wojennej. Nie uwzględnia sytuacji społeczno-go­spodarczej czy politycznej stron walczących, ogranicza się wyłącznie do analizy strategii i taktyki. Jako taka była dobrym podręcznikiem do studiowania doświadczeń historycznych, ale wyłącznie od strony śledzenia podejmowanych decyzji strategiczno-operacyjnych. Ku­kiel zaopatrzył ją w mapy, szkice i plany obrazujące omawiane wydarzenia wojenne, które ułatwiają ich poznanie i wyciąganie wniosków.

Badacz nasz interesował się także okresem powstań 1830 – 1863. Napisał z tego zakresu kilka drobniejszych rozpraw. Przykładowo wymienić można: „Powstanie listopadowe przed sądem historii” (1930).

Bardzo interesująca jest także praca poświęcona powstaniu styczniowemu „Zagadnienia wojskowe powstania styczniowego” (1962 – 1963). Rozpatrywał w niej bowiem pojęcie powstania naro­dowego, tkwiące w ówczesnych umysłach jego twórców, posiadane przez nich koncepcje i plany rozwoju walki wyzwoleńczej. Zastanawiał się, jakich spodziewali się rezultatów podejmowanych działań.

Szerzej zajął się również problematyką wojny polsko-radzieckiej 1920 r. Pierwszą zasługującą tutaj na uwagę jest praca „Miejsce kampanii 1920 r. w historii wojen” (1924). Jest to analiza wszy­stkich elementów wojny polsko – bolszewickiej i poddanie ich konfrontacji z poprzedni­mi konfliktami zbrojnymi. Pracę tę uznaje się za bardzo cenne studium, określające charakter tej wojny.

Pozostałe prace dotyczące wojny 1920 r., posiadają głównie cechy opracowań strategiczno – taktycznych, choć oparte zostały na licznych dokumentach. Można tu wymienić choćby „Z doświadczeń kampanii roku 1920 na Ukrainie i w Małopolsce” (1920) czy też taktyczne studium o bitwie pod Wołoczyskami („Bitwa pod Wołoczyskami”). Pisał także prace bardziej sztabowe niż historyczne jak np. „Rozbiór operacji warszawskiej z punktu widzenia obrony”. Rozpatrywał w niej jedynie problemy taktyczno – operacyjne.

W dorobku Kukiela mamy również do czynienia z biografistyką. Napisał biografie: Jana Henryka Dąbrowskiego, Napoleona, Wielkiego Księcia Konstantego Pawłowicza, gen. Józefa Dwernic­kiego czy też księcia Józefa Poniatowskiego. Były to drobne przyczynki do charakterystyki tych postaci. Natomiast najpoważniejszą biografią Kukiela jest praca o gen. Władysławie Sikorskim – „Generał Sikorski : żołnierz i mąż stanu Polski Walczącej” (1970). Stanowi ona też swoiste ogniwo w jego piśmiennic­twie, gdyż należy nie tylko do gruntownych studiów postaci Si­korskiego, opartych o tylko Kukielowi dostępne materiały, ale jest ponadto uzupełniona wiadomościami, które pochodziły z bli­skiej współpracy, a równocześnie przyjaźni Kukiela z Sikorskim. Praca ta stanowi też szczególnie cenny nabytek historiografii. Książka jest nie tylko zbiorem wiadomości o życiu i działalności Sikorskiego, szczegól­nie w odniesieniu do ostatnich lat jego pracy, ale daje zarazem charakterystykę ówczesnej polityki i polityków, konflikty jakie towarzyszyły Sikorskiemu w rządzeniu na emigracji, jest kopal­nią wiadomości o życiu emigracji i losach wojska polskiego. Przez pryzmat postaci Sikorskiego odbija ówczesną epokę i poglądy Po­laków na odzyskanie niepodległości państwowej.

Kukiel zajmował się również okresem drugiej wojny świato­wej. Były to głównie drobne prace jak np. „Hitler jako wódz i jego generałowie”(1950). Praca ta świadczy o dogłębnej jego znajomości drugiej wojny światowej, szczebla głównodowodzącego i to zarówno po stronie niemieckiej, jak Związku Radzieckiego i aliantów zachod­nich. Praca ta jest istotna i pożyteczna dla wyjaśniania różnych zagadnień drugiej wojny światowej.

Teraz przejdę do prac syntetycznych generała Kukiela. Są one ważne dla całej polskiej historiografii wojskowej. Stanowiły bowiem przez wiele dziesiątek lat jedyną szerszą, w dużym stopniu opartą o własne studia ana­lityczne, syntezę dziejów wojskowości polskiej. Zacznę od „Zarysu historii wojskowości w Polsce„. Praca ta byłą wydana przez niego pięć razy. Ciągle ją uzupełniał i rozwijał. Kukiel wyodrębnił w niej cztery podstawowe okresy rozwoju pol­skiej wojskowości (pierwszy to epoka rycerstwa do 1506 r. drugi obejmuje epokę wojsk zaciężnych w latach 1506-1717, trzeci nazwa­ny został epoką wojska stałego i objął lata 1717-1795, i czwarty poświęcony został epoce wojska narodowego od Legionów Jana Henryka Dąbrowskiego po wojny prowadzone przez Polskę w latach 1918-1920).

Synteza Kukiela odegrała w dziejach wojskowości polskiej bar­dzo dużą rolę. W oparciu o jej treść zapoznawały się z polską prze­szłością militarną liczne pokolenia wojskowych, a również szerokie kręgi społeczeństwa.

Mówiąc o pracach syntetycznych Kukiela nie sposób pominąć jego podręcznika „Dzieje Polski porozbiorowe 1795-1921′” (1961). W pracy tej autor poświęcił wiele miejsca problematyce dzie­jów wojskowych. W książce tej znalazły się także prowadzone wykłady przez Kukiela w Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie i wykłady dla kraju emitowane przez Radio Wolna Eu­ropa. Główną ich zawartością była problematyka militarna i politycz­na, co musiało również zaważyć na treści podręcznika. Szczególnie jego ostatnie rozdziały obfitują w zagadnienia wojskowe. W podręczniku tym znajdujemy więc wiele materiału dotyczącego dziejów wojskowości polskiej, choć z re­guły nie wnoszącego wiele nowego w stosunku do treści przedstawionej w „Zarysie”.

Tak wygląda w wielkim skrócie działalność generała Mariana Kukiela. Podsumowując należał on do nielicznych historyków wojskowości, którzy posiadali dobre wykształcenie historyczne, a zarazem dysponowali szerokim doświadczeniem wojsko­wym. Kukiel łączył też stale działalnośćpolityczną z pracą badawczą, co miało wpływ na jego twórczość. Miał jednak trafną intuicję badawczą i przedstawiał dzieje wojskowe nie rozmijając się z ich rzeczywistym biegiem.

Podkreślić także trzeba działalność Kukiela na rzecz organizacji nauki historyczno -wojskowej. Z jego inicjatywy, przy współpracy z Wacławem Tokarzem utworzone zostały pierwsze instytucje, mające na celu gromadzenie dokumentacji źródłowej i uprawianie badań historyczno – wojskowych w Polsce po pierwszej wojnie światowej. Kukiel należał też do inspiratorów wielu prac badawczych, a zarazem stwa­rzał im możliwości publikacji. Odegrał on bardzo ważną rolę w polskiej hi­storiografii wojskowej i to zarówno jako badacz, jak i organizator i inspirator studiów historyczno-wojskowych w Polsce.