Stosunki polsko-rosyjskie 1569–1667

Jan Kazimierz Waza

Ostatnim władcą jaki wypada na okres który miałem omówić jest Jan Kazimierz Waza. Został koronowany na króla 17 stycznia 1649 roku. Rozpoczyna rządy w trudnej sytuacji państwa Polskiego. W latach 1648-1649 rozszalała wojna domowa w południowo-wschodniej części Rzeczypospolitej, było to powstaniem Chmielnickiego, pominę tu szczegółów ponieważ było to już na wcześniejszym referacie. Wspominam jednak o tym ponieważ konflikt ten wciągnął Polskę do następnej wojny z Rosją.

Gdy do Moskwy dotarła wiadomość o śmierci władcy Rzeczypospolitej Władysława IV i o klęsce armii koronnej pod Korsuniem, wojska cara Aleksego, które według wcześniejszych ustaleń miały wspólnie z armią Rzeczypospolitej zaatakować Chanat Krymski wstrzymały swój pochód i zawróciły. Panująca na Ukrainie zaraza i klęska pod Batohem w roku 1652 pozbawiły Rzeczpospolitą tysięcy znakomitych weteranów. Brak doświadczonych i wyszkolonych żołnierzy był jedną z głównych przyczyn przyszłych klęsk w wojnie ze Szwedami. Dodatkowo państwo osłabione zostało przez liczne zarazy, które z Ukrainy rozchodziły się na całą Rzeczpospolitą. W 1653 roku koncentrujące się nad granicą wojska rosyjskie wywołały zaniepokojenie mieszkańców Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Szczególną datą był rok 1654 i traktat perejasławski, który spowodował interwencję wojsk rosyjskich w wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Już 1 października 1653 roku car Aleksy zwołał Sobór Ziemski, który podjął decyzję o przyłączeniu Ukrainy do Rosji, a trzy miesiące później, na początku stycznia 1654 roku, do Perejasławia przybyło poselstwo rosyjskie z Wasylem Buturlinem na czele. Zwołano 17 stycznia radę kozacką i postanowiono poddać się Moskwie. Następnego dnia, 18 stycznia 1654 roku Ukraina poddana została carowi. Moskwa poparła Bohdana Chmielnickiego, a car Aleksy Michajłowicz przyjął jego poddaństwo. Ten akt poddaństwa uznaje się za koniec powstania ukraińskiego i początek wojny polsko-rosyjskiej.
Potężnie osłabiona dotychczasowymi walkami Rzeczpospolita polsko-litewska stanęła u progu długiej i kosztownej wojny z Rosją toczonej w latach 1654-1667, która ostatecznie zakończyła się traktatem andruszowskim.

Rosja byłą bardzo dobrze przygotowana do wojny, car zgromadził ogromną armię, a ponadto starał się pozyskać prawosławnych mieszkańców Rzeczpospolitej. Wojna została ogłoszona jako krucjata w obronie „Świętej Cerkwi wschodniej obrządku greckiego” przed katolikami, unitami i Żydami. Główne uderzenie moskiewskie zostało skierowane na terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, na południu miała walczyć armia Bohdana Chmielnickiego, posiłkowana przez oddziały moskiewskie liczące około 11 tyś. Żołnierzy. Na wiosnę 1654 roku wkroczyły na Litwę cztery armie. Główne siły pod dowództwem samego cara Aleksego Michajłowicza, które liczyły około 40 tyś. Żołnierzy uderzyły na Smoleńsk. Na północy w kierunku Połocka ruszyła 15 tyś. armia Wasyla Szeremietiewa; zdobyła go 30 czerwca. Na południe od głównych sił moskiewskich atakowała armia pod dowództwem Aleksego Trubeckiego, która także liczyła 15 tysięcy ludzi; 22 lipca zdobyła Mścisław. Czwartą armię, która atakowała Litwę przysłał na pomoc Moskwie Bohdan Chmielnicki. Liczyła ona około 20 tysięcy Kozaków, którymi dowodził Iwan Zołotareńko. Litwa mogła przeciwstawić tym potężnym siłom kilkanaście tysięcy żołnierzy, z tego duża część była zamknięta w twierdzach. W polu hetman wielki litewski Janusz Radziwiłł dysponował około 11 tyś. żołnierzy.

Nowo formowane oddziały nie zostały oddane pod komendę Janusza Radziwiłła, ale pod dowództwo Wincentego Gosiewskiego, hetmana polnego, który był stronnikiem dworu. Nawet w tak krytycznej sytuacji górę brał konflikt wewnętrzny. Janusz Radziwiłł stał na czele opozycji, która zerwała sejm co uniemożliwiło organizację obrony i wymusiła oddanie mu buławy hetmańskiej. Król mu nie ufał i popierał Wincentego Gosiewskiego.

Janusz Radziwiłł, pomimo tak szczupłych sił, podjął działania przeciw wojskom moskiewskim. 12 września1654 stoczył pod Szkłowem zwycięską bitwę, ale 24 września poniósł klęskę w bitwie pod Szepielewiczami nad Drucią. We wrześniu 1654 roku kapitulował Smoleńsk, a w listopadzie Witebsk. Na zakończenie kampanii wojska moskiewskie dotarły nad Dniepr na wschodzie i nad Dźwinę na północy. Sytuacja była katastrofalna.

W zimie 1654/1655 Litwa podjęła kontrofensywę w okolicach dorzecza Dniepru. Niestety, tym razem nie zdołano osiągnąć większych sukcesów, a przede wszystkim odbić Mohylewa, chociaż wyzwolono kilka mniejszych miast. Na wiosnę 1655 ruszyła ponownie armia moskiewska i nie napotykając większych oporów, zdobyła w lipcu Mińsk, a w sierpniu Wilno. Podczas tej wojny było wiele przypadków bohaterskiej i długotrwałej obrony miast, w których uczestniczyli wszyscy mieszkańcy bez względu na narodowość, czy wyznanie religijne. Ponieważ wojna miała charakter religijny najcięższy los spotykał unitów i Żydów. Mogli wybierać jedynie pomiędzy przyjęciem prawosławia lub śmiercią. Opornych spotykał okrutny los – często ich palono żywcem. Katolicy mogli nadal wierzyć, ale odebrano im kościoły, a msze mogły się odbywać tylko w domach. Rozpoczęły się też masowe przesiedlenia w XVII wieku w Moksie około 10% ludzi było Rusinami wywiezionymi z Wielkiego Księstwa Litewskiego.

W wyniku najazdu moskiewskiego i postępowania okupanta na terenach Litewskich rozpoczęła się już od jesieni 1654 wojna partyzancka. Została nazwana „zapomnianą wojną”. Przypominała ona bardzo ludowe powstanie przeciwko Szwedom. Na początku były to oddziały chłopskie, ale wkrótce do nich przyłączali się mieszczanie, a nawet szlachcice. Po złamaniu rozejmu w 1658 roku doszło nawet do usuwania z miast garnizonów moskiewskich.

Połączenie Ukrainy z Moskwą było śmiertelnym zagrożeniem dla Chanatu Krymskiego dlatego wspomagający dotąd Kozaków Tatarzy zawarli 20 lipca 1654 sojusz z Rzeczpospolitą. Przewidywał on płacenie chanowi wysokich „podarków” oraz Azow i Astrachań w razie zdobycia ich na Moskwie miały być włączone do Chanatu Krymskiego. Pierwsze zwycięstwo zjednoczonych wojsk polsko-tatarskich stało się pod Ochmatowem pomiędzy 29 styczniem a 2 lutym 1655. Niestety oddziałom Kozacki mudało się wycofać pod osłoną taborów…