Stosunki polsko-rosyjskie 1569–1667

Na wiosnę 1655 wraz z ofensywą rosyjską w Wielkim Księstwie Litewskim ruszyła na południe armia kozacko – moskiewska i we wrześniu 1655 Bohdan Chmielnicki stanął po raz drugi pod Lwowem, którego jednak i tym razem nie zdołał zdobyć. Najazd Tatarów zmusił Chmielnickiego do wycofania się nad Dniepr. Działania wojenne oficjalnie przerwał rozejm polsko-rosyjski zawarty 3 listopada 1656 w Niemieży. Traktat przewidywał, że car Aleksy wybrany zostanie na króla Polski jeszcze za życia Jana Kazimierza, który zachowałby władzę dożywotnio. W rzeczywistości walki polsko-rosyjskie zamarły już na w końcu 1655 roku, gdyż w wyniku najazdu szwedzkiego sytuacja polityczna uległa rewolucyjnej zmianie i Rosja nie wiedziała jeszcze, jakie w tych warunkach zająć stanowisko. Wybuch wojny rosyjsko-szwedzkiej w 1656 ułatwił polsko-rosyjskie porozumienie i zawarcie rozejmu. Działania wojenne na froncie rosyjsko-kozackim wygasły i rozpoczęła się teraz wojna Polski ze Szwecją mająca trwać do roku 1660.

Gdy dogasała wojna ze Szwecją na Ukrainie dokonywały się wydarzenia które na nowo miały rozpalić wojnę z Moskwą. W miarę jak na Ukrainie stopniowo umacniała się władza carska, rosła liczba niezadowolonych. Także po stronie polsko-litewskiej liczne nieszczęścia okresu Potopu kazały inaczej spojrzeć na sprawy Ukrainy. Coraz wyraźniej szykowało się zbliżenie polsko-kozackie. W lipcu sejm Rzeczypospolitej wysłał na Ukrainę poselstwo. W efekcie prowadzonych rozmów 16 września 1658 zawarta została ugoda w Hadziaczu, czyli unia hadziacka, między Rzeczpospolitą a Kozakami (czyli hetmanem kozackim Iwanem Wyhowskim). Najważniejszymi punktami umowy było utworzenie Księstwa Ruskiego wchodzącego w skład Rzeczypospolitej jako jej trzecia część, oraz zagwarantowanie biskupom prawosławnym wejścia w skład senatu Rzeczypospolitej. Według jej ustaleń powstać miało księstwo ruskie z całkowicie odrębną administracją, urzędami i trybunałem. Księstwa miała łączyć: osoba monarchy, wspólna władza prawodawcza (sejm) i polityka zagraniczna. Wyznanie prawosławne miało mieć równe prawa z rzymskokatolickim. Wprowadzenie tych postanowień w życie uczyniłoby z Rzeczypospolitej związek trzech równorzędnych państw: Polski, Litwy i Rusi tzw. Rzeczpospolitą Trojga Narodów.

Unia ta stała się przyczyną zerwania rozejmu. Działania wojenne rozpoczęły się w październiku 1658 kiedy to wojska moskiewskie rozbiły na Litwie w bitwie pod Werkami dywizję hetmana polnego Wincentego Gosiewskiego, który dostał się do niewoli. W 1659 armia moskiewska ruszyła na Ukrainę ale została pokonana przez hetmana Iwana Wyhowskiego w bitwie pod Konotopem. Niestety wśród kozaków wybuchł bunt przeciwko Wyhowskiemu, którego ostrzono o sprzedanie Ukrainy Lachom. Został on pozbawiony stanowiska a władzę przejął Jurij Chmielnicki. W Perejasławiu w październiku 1659 roku odnowiono ugodę ukraińsko – moskiewską, która jednak ograniczała autonomię kozacka porównaniu z układem z 1654.

Na północy ruszyła armia moskiewska pod dowództwem Iwana Chowańskiego, która w grudniu zdobyła Grodno, a w styczniu 1660 Brzść Litewski. Zagrożona została bezpośrednio Warszawa. Druga armia moskiewska pod dowództwem Wasyla Szeremietiewa, skierowała się na Ukrainę, a jej celem było podobno zdobycie Krakowa. W 1659 Rzeczpospolita dokonała wielkiego wysiłku mobilizacyjnego, wystawiając około 54 tysiące regularnych żołnierzy. W większości doświadczonego, dobrze wyszkolonego i dowodzonego przez kompetentnych oficerów. Po zakończeniu wojny ze Szwecją, całe te siły mogły być użyte przeciwko Moskwie.

Armia polska została podzielona na trzy części. Pierwsza składała się z dywizji Czarnieckiego i wojsk litewskich pod dowództwem Pawła Sapiehy i została skierowana na Białoruś. Druga, pod dowództwem Stanisława Potockiego, hetmana wielkiego koronnego, wraz z posiłkami tatarskimi miała działać na Ukrainie. Trzecia pdo dowództwem Jerzego Lubomirskiego, hetmana polnego koronnego, pozostawała w odwodzie. W połowie czerwca działania wojenne rozpoczęła armia Sapiehy która 27 czerwca 1660 w bitwie pod Połonką rozbił wojska Iwana Chowańskiego. Następnie rozpoczęła wyzwalanie terytoriów Litewskich. Na Białorusi nasilały się działania partyzanckie. 1 lutego 1661 w Mohylewie wybuchło powstanie. Mieszczanie wybili 2 tysięczny garnizon moskiewski. W ślad za nimi poszło wiele innych miast.

Wiadomość o zwycięstwie pod Połonką dotarła do stolicy 2 lipca. W nowej sytuacji strategicznej hetman polny Lubomirski był już niepotrzebny w odwodzie i mógł ruszyć na południe by wesprzeć Potockiego. Korpus Lubomirskiego (oddzielnie piechota i jazda) rozpoczął marsz przez Lubelszczyznę. Wojska moskiewskie zostały pobite w polu pod Lubarem 14 września 1660. Następnie Wasyl Szeremietiew wyruszył chronionym taborem na spotkanie nadchodzącej armii Chmielnickiego. Został jednak zablokowany pod Cudnowem gdzie okopał się w warownym obozie i był oblężony przez wojska polsko – tatarskie. Jerzy Lubomirski natomiast na czele sił koronnych wyruszył przeciwko nadciągającym Kozakom i pokonał wojska Juraszki Chmielnickiego w bitwie pod Słobodyszczem 7 października 1660. Po tej bitwie podpisano 17 października ugodę z Kozakami, przypominająca w zarysie unie hadziacką. W listopadzie 1660 skapitulowała oblężona pod Cudnowem armia rosyjska dowodzona przez Wasyla Szeremietiewa. Wojna z Moskwą zaczęła wygasać gdyż w Rzeczpospolitej rozpoczął się wielki kryzys polityczny (walka o vivente rege, rokosz Lubomirskiego), a Moskwa byłą zbyt słaba na ponowienie ofensywy na jej centralne obszary.