Ustroje polityczne w XIX wieku – historia

Na początku XIX wieku podstawową formę państwa stanowiła nadal monarchia, a republiki były nieliczne. Ten model przeważać będzie w Europie, aż do końca stulecia. Zmieni te proporcje dopiero I wojna światowa. W poniższym artykule przedstawię historie zmian ustrojów politycznych w niektórych państwach.

Choć przybywało państw, które wprowadzały zasady demokratyczne, to nadal można było znaleźć na mapie kraje z anachronicznym ustrojem. Z całą pewnością była nim Rosja, gdzie występowała najbardziej skrajna wersja absolutyzmu –  despotyzm. Była to forma nieograniczonej i bezwzględnej władzy jednostki, oparta na przemocy i terrorze wobec przeciwników. Rosja w wieku XIX w przeciwieństwie do większości państw stawała się coraz bardziej absolutystycznym imperium. O despotyzmie świadczyła choćby sama tytulatura carów z XIX wieku bowiem nosili oni tytuł – Cesarza i Samodzierżcy Wszechrusi.

Aleksander I choć na początku panowania wprowadzał liberalne zmiany, wkrótce zmienia styl władzy. Jest jednym z twórców Świętego Przymierza – mającego bronić starego porządku. Łamał jak tylko chciał konstytucję Królestwa Polskiego, wprowadzając np. urząd komisarza carskiego, którego nie było w konstytucji. Jego następca – brat Mikołaj I jest reakcjonistą, przeciwnikiem jakichkolwiek zmian. Pokazuje to choćby w czasie wykonywania wyroku na dekabrystach. Złamała się wtedy szubienica, zgodnie z tradycją powinno się ułaskawić skazańców. Car jednak nakazał postawić nową szubienicę i wykonać wyrok. Ukazało to na całą Europę despotyzm imperatora. Był też przeciwnikiem zniesienia ustroju pańszczyźnianego, co stawało się już powszechne w zachodniej Europie.  Rozbudował system tajnej policji tworząc z Rosji państwo policyjne. Symbolem Rosji w tych czasach stały się trzy zasady: samodzierżawie, prawosławie i ludowość. Zgodnie z nimi cała władza spoczywała w rękach cara, jakiekolwiek odstępstwo od religii prawosławnej stanowiło zdradę, a dominującą w państwie miała być kultura narodu rosyjskiego.

Następca Mikołaja I wprowadził  różne reformy demokratyzujące, które miały jednak krótkotrwały charakter.  Tron po Aleksandrze II przejął jego syn Aleksander III, który powrócił do polityki despotyzmu cofając wszystkie reformy demokratyczne ojca. W jego opinii receptą na dążenia liberalne i rewolucyjne nie miała być liberalizacja i wprowadzenie rządów przedstawicielskich, ale wzmocnienie władzy.

Monarchia absolutna w Rosji została zniesiona dopiero w czasie rządów Mikołaja II Romanowa w czasie Rewolucji 1905 – 1907. W jej wyniku Mikołaj II zmuszony był poczynić pewne ustępstwa. 6 sierpnia 1905 wydał manifest powołujący do życia Dumę Państwową, która w założeniu miała być jedynie organem doradczym cara. 30 października wydał tzw. manifest październikowy, znoszący część ustaw represyjnych, m. in. pozwolił wtedy na przywrócenie języka polskiego w szkolnictwie Kongresówki. Wprowadził też wolności obywatelskie, m. in. wolność wyznania, wolność słowa, wolność stowarzyszeń. 23 kwietnia 1906 nadał Rosji konstytucję, która gwarantowała carowi prawo weta ustaw głosowanych w Dumie.

Drugim państwem o rządach absolutystycznych było Cesarstwo Austriackie. Wprawdzie wiosna ludów obaliła rządy Metternicha jednak szybko przywrócono stary porządek, anulowano też konstytucję. Cesarz Franciszek Józef oraz nowy kanclerz Aleksander Bach sądzili, że stabilność zapewni państwu pełna centralizacja władzy oraz powierzenie urzędów austriackim Niemcom. Erę Bacha i jego polityki zakończyły klęski Austrii w wojnie z Francją w 1859 roku.

W 1867 roku monarchia Habsburgów przekształciła się w państwo dualistyczne – Austro – Wegry. Oba państwa łączyła osoba monarchy, cesarza Austrii i króla Węgier. Wspólna pozostawała armia, polityka zagraniczna, system monetarny i budżet. Odrębne natomiast były konstytucje i parlamenty. Zliberalizowano też stosunki wewnętrzne, wprowadzając wolność słowa, druku i zrzeszeń. Kilkanaście grup narodowych w Austrii otrzymało autonomię z własnymi sejmami i wydziałami krajowymi. Węgrzy autonomię przyznali tylko Chorwatom.

Austro – Węgry były tworem krótkotrwałym. Wysiłek wojenny w czasie I Wojny Światowej spowodował znaczne osłabienie autorytetu Monarchii i, w konsekwencji, gwałtowny wzrost nacjonalizmów i ruchów niepodległościowych. Także rozmaite ruchy lewicowe – od socjalistów po komunistów i anarchistów – rozpoczęły coraz aktywniejszą agitację antywojenną. Od października do grudnia 1918 praktycznie na całym terytorium państwa zapanował chaos. W poszczególnych częściach składowych zaczęły powstawać rozmaite rządy tymczasowe i rady robotnicze. Austro – Węgry, mimo relatywnie dobrej pozycji na froncie, rozpadły się od środka.

Przemiany nie ominęły również Imperium Osmańskiego. Władzę sprawował tutaj sułtan, który był władcą despotycznym, wszystkich poddanych traktowano jak jego niewolników. Państwo i cała ziemia w jego obrębie uznawana była za dziedziczną własność dynastii Osmanów. Wola sułtana była święta, a jedynym ograniczeniem jego władzy był szariat (prawo religijne) – nie mógł on postępować wbrew jego przepisom. Od końca XVII  wieku imperium tureckie przeżywało kryzys. W odróżnieniu od większości państw Europy jego gospodarka opierała się nadal na zasadach feudalnych. Silnie zaznaczały się dążenia separatystyczne. Powszechnie nazywano Turcję „chorym człowiekiem Europy”. Za panowania Abd-ul-Hamid II  w 1908 roku tak zwani młodoturcy (ruch skupiający młodą inteligencje i oficerów) dokonali zamachu stanu, przekształcając kraj w państwo konstytucyjne.

Również ustrój Prus w XIX wieku ulegał znacznym zmianom. W wyniku postanowień Kongresu wiedeńskiego utworzono Związek Niemiecki, złożony z państw, z których część miała liberalne konstytucje. Główną rolę odgrywała w nim Austria i Prusy. Skutecznie uczyniły one z parlamentu związkowego – Bundestagu instrument swej polityki, co spowodowało, iż utracił on autorytet. Nie udało się jednak zahamować procesu liberalizacji i dążeń narodowych inicjowanych głównie przez elity intelektualne i studentów w poszczególnych państwach (zwłaszcza południowoniemieckich).

Polityką Prus od 1861 roku kierował wytrawny, konserwatywny polityk – kanclerz Otto von Bismarck. Dzięki jego działaniom w 1871 udało się stworzyć państwo narodowe – Cesarstwo Niemieckie.

Było ono monarchią konstytucyjną i państwem federalnym, złożonym z krajów Rzeszy, będących monarchiami, oraz wolnych miast. Godność cesarską sprawował zawsze król największego państwa, czyli Prus. Jego oficjalny tytuł nie brzmiał „Cesarz Niemiec”, lecz „cesarz niemiecki”, co oznaczało, że cesarz miał jedynie prezydować Rzeszy, gdyż był on „primus inter pares”, czyli „pierwszy wśród równych” wobec innych władców niemieckich. Taką formułę przyjęto także, aby nie drażnić Austro – Węgier, które co prawda zostały pokonane przez Prusy, ale cesarz Franciszek Józef cieszył się nadal dużym autorytetem i poparciem niektórych władców niemieckich, siłą zmuszonych do posłuszeństwa Prusakom. Ponadto obawiano się implikacji narodowych, aby nie wywoływać nastrojów demokratycznych i rewolucyjnych wśród społeczeństwa. Konstytucja Cesarstwa była napisana tak, że do końca jego istnienia prawnicy spierali się czy uznać Niemcy za „państwo związkowe” (Bundesstaat) czy za „związek państw” (Staatenbund). Ideologia nie przeszkadzała Prusom w ścisłej kontroli niemieckiego życia wewnętrznego i polityki zewnętrznej, ponieważ o wszystkich najważniejszych sprawach decydował w istocie kanclerz powoływany przez cesarza , a stosunki z poszczególnymi królami i książętami regulowane były poprzez nieformalne związki partnerstwa i zależności.

Bardzo stabilnym systemem politycznym charakteryzowała się Wielka Brytania. Była ona monarchią parlamentarną. W czasie panowania nieudolnych władców z dynastii hanowerskiej – Jerzego III, Jerzego IV oraz Wilhelma IX umocnił się system parlamentarny. Wzrosło znaczenie urzędu premiera oraz rządu odpowiedzialnego przed parlamentem. Monarcha w Anglii panował, ale w zasadzie już nie rządził. W 1832 roku wigom udało się przeprowadzić reformę wyborczą, dzięki której około 20% mężczyzn mogło brać udział w wyborach. Władzę sprawowali na ogół na przemian torysi (konserwatyści) i wigowie (liberałowie). System dwupartyjny w Anglii odznaczał się niezwykłą trwałością i żywotnością w porównaniu z stosunkami w innych wielkich państwach europejskich. Najwyższa władza wykonawcza znajdowała się w rękach gabinetu premiera na czele. Pozycja gabinetu opierała się na poparciu większości w Izbie Gmin, czasem gabinet utrzymywał się w oparciu o koalicję międzypartyjną. W istocie jednak u podstaw angielskiego życia politycznego leżał system dwupartyjny. Premier i gabinet stanowili naczelną rzeczywistą władzę w państwie tak długo, póki cieszyli się poparciem większości w Izbie Gmin.

Po objęciu tronu przez młodą osiemnastoletnią Wiktorię (1837 – 1901) autorytet monarchy bardzo wzrósł. Początki jej rządów zbiegły się z silnymi napięciami społecznymi (czartyzm, walka przeciw cłom). Podczas jej długiego panowania, nazwanego erą wiktoriańską, nastąpił silny rozwój gospodarczy imperium, wzmogła się ekspansja kolonialna, umocnił się system demokratyczny (królowa, choć wywierała wpływ na politykę zagraniczną, zawsze stosowała się do woli większości w parlamencie). Jak wiele instytucji i zasad konstytucyjnych w Anglii – opierało się na zwyczaju i tradycji, a nie na prawie pisanym.

Jako przykład zmian ustrojowych na Dalekim Wschodzie wybraliśmy Japonię. W 1543 roku następcą Hideyoshiego został Tokugawa Ieyasu, który  założył dynastię shogunów rodu Tokugawa, sprawujących rządy w latach 1603-1867. Później młody japoński cesarz Mutsuhito (1852-1912) zlikwidował w 1867 shogunat Tokugawy, a w 1868 ogłosił restaurację władzy cesarskiej. Okres jego władzy określono później mianem epoki Meiji, to znaczy „światłe rządy”. W 1889 cesarz zatwierdził konstytucję opartą na europejskich wzorcach. Obowiązująca do 1945 ustawa zasadnicza zachowała jednak boski kult cesarza i dawała mu szerokie uprawnienia.

Jak wspomnieliśmy wcześniej w. XIX wieku istniały nieliczne republiki. Również one przeżywały ewolucje ustrojowe. W zależności od zakresu władzy stojącego na jej czele prezydenta republika miała charakter prezydencki jak np. w Stanach Zjednoczonych, bądź parlamentarno – gabinetowy, gdzie zakres władzy ograniczany był na rzecz wyłanianego przez parlament rządu, jak np. w III Republice Francuskiej.

Republika Stanów Zjednoczonych powstała już w XVIII wieku w wyniku wojny o niepodległość. Tworzono ją w duchu oświeceniowym. Zdecydowano się na monteskiuszowską zasadę trójpodziału władz. W 1787 roku obowiązujące do tej pory Artykuły Konfederacji i Wieczystej Unii zastąpiła pierwsza w świecie konstytucja. Powstałe państwo było republiką federalną z prezydentem jako głową państwa i Kongresem jako władzą ustawodawczą. Trwała walka pomiędzy dwoma obozami: Federalistów (późniejszych Republikanów) pragnących silnej władzy centralnej i Antyfederalistów (którzy przekształcili się później w Demokratycznych Republikanów, a następnie w Demokratów) dążących do zachowania odrębności poszczególnych stanów. Owy podział  utrwalił się w XIX wieku i panuje do dziś.

We Francji dochodziło do kilkukrotnych zmian ustrojowych, które przedstawiliśmy na folii, ponieważ miały one krótkotrwały charakter i część z nich była omawiana wcześniej.  Jako przykład podamy jedynie III Republikę Francuską (1870 – 1940). Po zakończeniu wojny domowej w 1871 r. pomiędzy rządem wersalskim a komunardami paryskimi, prezydentem III Republiki Francuskiej został dotychczasowy szef rządu Thiers, głównie za zasługi w rozbiciu Komuny Paryskiej, za co z kolei ulica paryska zwała go „okrutnym karłem”.

Mimo licznych prób wskrzeszenia monarchii, nie udawało się tego dokonać, wobec sporów wśród jej zwolenników. Republika więc trwała, a nawet rozwijała się pomyślnie, czemu sprzyjał długi okres pokoju, trwający do 1914 r. W 1875 r. uchwalona została nowa konstytucja, jaka znacznie umocniła władzę prezydenta, czyniąc zeń praktycznie monarchę bez korony.

Przemiany nie ominęły również republikańskiej Szwajcarii. Na Kongresie wiedeńskim podjęto decyzję o utrzymaniu federacji szwajcarskiej, składającej się z 22 suwerennych kantonów (Neuenburg, zwany też Neuchatel do 1857 roku należał również do Związku Niemieckiego).

W 1847 roku wybuchła wojna domowa pomiędzy kantonami katolickimi i protestanckimi. Katolicy starali się nie dopuścić do wzmocnienia władzy centralnej, do czego dążyli rządzący wówczas przedstawiciele Partii Radykalnej. W wyniku miesięcznych walk zginęło około 100 osób i był to ostatni poważniejszy konflikt zbrojny na terytorium Szwajcarii. W wyniku tego w 1848 stworzono federalną konstytucję oraz system oparty na referendach pozostawiając kwestie lokalne w gestii kantonów. W 1874 wniesiono poprawki uwzględniające wprowadzenie wspólnej waluty oraz zmiany wymuszone przez rozwój populacji oraz rewolucję przemysłową. W 1891 konstytucja została ponownie poprawiona tworząc unikalny system silnie oparty na demokracji bezpośredniej.

Na sam koniec warto wspomnieć o dalekiej Ameryce Północnej. Po zdobyciu Hiszpanii przez Napoleona rozpoczęło się tam kształtowanie państw. W 1822 powstało nowe królestwo – Brazylia. Ogłosiła ona niepodległość odłączając się od Portugalii. Pierwszym cesarzem został Pedro I syn króla Portugalii Jana VII.  Do 1825 roku niepodległość uzyskały wszystkie byłe kolonie hiszpańskie. Rozpoczęło się tworzenie republik, m.in. Meksyk, Kolumbię, Peru, Boliwię, Argentynę, Chile, Ekwador, nękanych przez liczne wojny domowe, rewolucje, zamachy stanu i wojny z sąsiadami.

Wiek XIX był niezwykle istotny dla przemian ideologicznych i ustrojowych. Najczęściej były to zmiany postępowe, prowadzące do rozszerzania się wpływów demokracji, która pojawi się w następnym stuleciu. Po I wojnie światowej mapa Europy zmieniła się nie do poznania. Przybyło wiele republik. Stały się nimi m.in. takie mocarstwa jak Austria i Niemcy. Natomiast coraz rzadziej można się było spotkać z ustrojem monarchii.

Galeria ustroje polityczne XIX wieku