Wojna polsko-bolszewicka w historiografii polskiej okresu międzywojennego
Kolejną książką wartą uwagi jest praca generała Władysława Sikorskiego pt. Nad Wisłą i Wkrą[7]. Jest to studium z polsko – rosyjskiej wojny 1920 roku, będąca rekapitulacją poglądów Sikorskiego na rolę tej wojny w procesie kształtowania granic i ustroju Polski odrodzonej. Generał Władysław Sikorski, również jak Piłsudski wywodził się z Legionów, wykazał wybitne zdolności jako dowódca w czasie wojny polsko – bolszewickiej[8].
Władysław Sikorski w Nad Wisłą i Wkrą opisuje własne koncepcje operacyjne, które dowodząc 5 armią zastosował przy uderzeniu znad Wkry, a także przemilczany przez piłsudczyków epizod przerzucenia na tyły bolszewików liniami kolejowymi na Ciechanów i Płońsk nielicznych czołgów i wozów opancerzonych, które dokonując niespodziewanego ataku przyczyniły się do załamania obrony nieprzyjaciela i jego panicznego odwrotu.
Sikorski w tym opracowaniu wskazuje na Wkrę, jako przełomowy moment bitwy warszawskiej. Zupełnie inaczej niż u piłsudczyków, którzy przypisują większe znaczenie działaniom nad rzeką Wieprz.
Książkę Nad Wisłą i Wkrą można uznać za rozrachunkową, polemiczną wobec pracy Piłsudskiego Rok 1920[9]. Stało się tak ponieważ Sikorski od przewrotu majowego był już osobą niechętną w stosunku do Piłsudskiego. Spośród innych poświęconych tej wojnie publikacji wyróżnia się podjęciem wykraczających poza opis działań wojennych zagadnień.
Szerzej problematyką wojny polsko – bolszewickiej zajmował się również Marian Kukiel. Był jednym z najlepszych historyków wojskowości XX wieku w Polsce. Po uzyskaniu przez Polskę niepodległości walczył w wojnie polsko – bolszewickiej dowodząc między innymi 51 Pułkiem Strzelców Kresowych. W wojsku osiągnął stopień generała dywizji[10]. Jako historyk, żołnierz i zarazem uczestnik wydarzeń wojny polsko – bolszewickiej jego prace na ten temat mają szczególne znaczenie.
Pierwszą zasługującą tutaj na uwagę pracą Kukiela jest Miejsce kampanii 1920 r. w historii wojen[11]. Jest to analiza wszystkich elementów wojny polsko – bolszewickiej i poddanie ich konfrontacji z poprzednimi konfliktami zbrojnymi. Pracę tę uznaje się za bardzo cenne studium, określające charakter tej wojny.
Pozostałe prace Kukiela dotyczące wojny 1920 r., posiadają głównie cechy opracowań strategiczno – taktycznych, choć oparte zostały na licznych dokumentach. Można tu wymienić choćby Z doświadczeń kampanii roku 1920 na Ukrainie i w Małopolsce[12] czy też taktyczne studium o bitwie pod Wołoczyskami (Bitwa pod Wołoczyskami[13]). Autor ten napisał także prace bardziej sztabowe niż historyczne jak np. Rozbiór operacji warszawskiej z punktu widzenia obrony[14]. Rozpatrywał w niej jedynie problemy taktyczno – operacyjne, niemniej stanowią jednak dobrą podstawę do dalszych prac nad kampanią 1920 roku.
Przeglądając dorobek historiografii polskiej o wojnie polsko – bolszewickiej nie można pominąć dzieła Jana Dąbskiego pt. Pokój ryski: wspomnienia, pertraktacje, tajne układy z Joffem, listy[15]. Autor tej był polskim działaczem ludowym, politykiem i dziennikarzem. Na przełomie lat 1920 – 1921 pełnił funkcję wiceministra spraw zagranicznych. Uczestniczył jako przewodniczący delegacji Polski w rokowaniach polsko – sowieckich w Mińsku, a także później w Rydze[16].
Pokój ryski jak sam autor podkreślał miał na celu dostarczyć materiały historykom do badania wydarzeń towarzyszącym pertraktacją. Na początku książki Dąbski na kilku stronach przedstawia przebieg wojny polsko – bolszewickiej jednak opis ten nie wnosi nic nowego do rezultatów badań. Potem są dwa obszerne działy. W pierwszym pt. Pokój preliminarny znajdujemy bardzo ciekawy opis początków rokowań w Mińsku (sierpień 1920). Wojska bolszewickie zbliżały się wtedy do Warszawy i nasza niepodległość była zagrożona. Autor przedstawia swoje przeżycia z tego okresu pertraktacji. Opisuje trudną sytuację delegacji polskiej (zastraszanie, odcinanie od informacji z Polski). Cały ten rozdział ukazuje w ciekawy sposób zmianę nastawienia bolszewików w rozmowach pokojowych. Dąbski pod koniec tego działu opisuje przeniesienie rozmów pokojowych do neutralnej Łotwy i kulisty podpisania zawieszenia broni. Znajdziemy tu informacje o tajnych rozmowach i trudnej sytuacji delegacji bolszewickiej po klęsce w bitwie niemeńskiej.
Drugi dział pt. Pokój definitywny został poświęcony już samej konferencji pokojowej. Opisuje w nim swoje tajne rozmowy z przewodniczącym delegacji bolszewickiej Adolfem Joffem i inne wydarzenia dotyczące rozmów pokojowych. Dzieło to kończy się załącznikami (treścią zawieszenia broni i traktatem ryskim).
Książka Pokój Ryski ze względu na bogactwo materiału i autentyczność informacji jest jednym z ważniejszym źródeł historycznych do tego zagadnienia. Autor jako główny uczestnik tych wydarzeń przedstawia nam treści tajnych rozmów, o których w inny sposób nigdy byśmy się nie dowiedzieli. Niestety autor pisał ją już złożony ciężka chorobą, na parę miesięcy przed śmiercią, co odbiło się oczywiście niekorzystnie na opracowaniu, robionym z widocznym pośpiechem, to jednak jest to książka niesamowicie ważna w poznaniu przebiegu rozmów związanych z zawieszeniem broni i pokojem ryskim[17].
Z okresu międzywojennego warto również wymienić bibliografię przygotowaną przez zawodowego wojskowego, a zarazem znakomitego historyka wojskowości Feliksa Liberta pt. Materiały do bibliografii wojny polsko – sowieckiej[18]. Jego bibliografia obejmuje 2720 pozycji. Jest to imponująca suma! Należy jednak pamiętać , że Libert rejestrował również okolicznościowe artykuły prasowe, zupełnie nieprzydatne do badań historycznych. Pomimo tego błędu bibliografia stanowi dobry przewodnik dla historyków po znacznym już dorobku w zakresie badań nad wojną polsko – sowiecką tego okresu. Warto podkreślić, że współczesna biografia Urszuli Olech z 1990 roku pt. Wojna polsko – sowiecka 1919 – 1921. Materiały do bibliografii[19] zawiera jedynie 1222 pozycje.
Następną ciekawą pracą jest książka Polityka Rosji Sowieckiej podczas wojny z Polska: trzy momenty[20] Tadeusza Teslara. Autor, specjalista od Związku Sowieckiego (poświęcił mu 7 innych swoich książek), dramaturg i poeta, był przez lata pracownikiem Wojskowego Biura Historycznego w II Rzeczpospolitej.
Teslar do napisania tej pracy gromadził materiały przez kilka lat, szperał w aktach archiwów historycznych, korzystał z wielu mu współczesnych publikacji, polskich i obcych studiów operacyjno – taktycznych. Zebranie takich źródeł zaowocowało dobrym przygotowaniem merytorycznym książki. Teslar miał zamiar oświetlić wcześniej nie poruszane zagadnienie w historiografii polskiej – politykę zagraniczną Rosji Sowieckiej w czasie wojny polsko – bolszewickiej. Dzieło jego zostało podzielone na trzy części. W pierwszej pt. Zaczątki ekspansji politycznej Rosji Sowieckiej przeciwko Polsce, autor przedstawia pierwsze kroki rewolucji na zachód. Opisuje tutaj ekspansję Rosji na Litwę i Białoruś. Zarysowuje między innymi powstanie Litewsko – Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej i jej upadek przez polską ofensywę w sierpniu 1919 roku.
Druga część pt. Zakusy Rosji Sowieckiej na Ukrainę opowiada o działaniach bolszewików na Ukrainie. Opisuje tutaj zmagania tych dwóch sił i ich plany polityczne. Kilka podrozdziałów zostało poświęconych sprawie polskiej. Autor przedstawia między innymi wyprawę kijowską, odezwę Piłsudskiego do mieszkańców Ukrainy i odwrót Polaków z tych terenów. Wszystko to zostało ukazane z perspektywy polityki i celów Rosji Sowieckiej.
Ostatni dział tej publikacji Klęska polityki Rosji w 1920 roku opisuje wiele ważnych aspektów wojny polsko – bolszewickiej. Znajdziemy tutaj zarys działań Kominternu, opis „czerwonej blokady” wokół Polski, Rezolucje Rady Moskwy przeciwko Polsce czy charakterystykę polityki Rosji w ujęciu Cziczerina.
Wszystkie te aspekty nie były wcześniej poruszane i w tamtym okresie praca ta miała duże znaczenie. Można zarzucić autorowi zbytnie zauroczenie osobą Piłsudskiego, którego kreuje na największego męża stanu tego okresu w Polsce[21]. Obecnie wyniki badań tej pracy nie wytrzymały próby czasu.
