Złota jesień polskiego średniowiecza – Henryk Samsonowicz
Prezentowana książka, autorstwa Henryka Samsonowicza, ukazała się w Wydawnictwie Poznańskim w 2001 roku. Jej autor, urodzony w 1930 roku, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1980 – 1982 rektor, jest cenionym historykiem mediewistą znanym szerokim kręgom czytelników. Książka ta jest nawiązaniem do dzieła jednego z najznakomitszych historyków kultury Johana Huzingi pt. „Jesień średniowiecza”.
Praca składa się z krótkiego słowa od autora oraz 10 rozdziałów. Na wstępie Henryk Samsonowicz wyjaśnia tytuł swojej książki i jej związek czy też różnice z dziełem Huzingi. Poza tym autor stawia tezę dotyczącą schyłku średniowiecza i zmian, jakie zaszły w tym okresie, które miałyby determinować kierunek rozwoju całego kontynentu w czasach nowożytnych. Starając się odpowiedzieć na to pytanie Samsonowicz dość szczegółowo analizuje wszystkie strony życia państwa, jak: politykę, gospodarkę, umysłowość społeczeństwa, religię i sztukę. Książkę zamyka niezwykle wyczerpująca bibliografia.
Rozdział pierwszy „Epoka przełomu” wprowadza nas w epokę schyłku średniowiecza przedstawiając sytuację w ówczesnej Europie oraz związki Królestwa Polskiego z Europą Zachodnią, gdyż jak sam autor tłumaczy wzajemne zależności występowały w skali całego kontynentu. Nie da się, zatem omawiać historii Polski nie uwzględniając stosunków ogólnoeuropejskich, z czym zgodzi się, zapewnie każdy, nawet początkujący historyk. Henryk Samsonowicz jednak nie przedstawia dziejów Polski od XIV-XVI wieku. Dokonuje jedynie bilansu zmian zachodzących w Polsce w tym okresie, co wpływa korzystnie na całokształt przedstawianej pracy. Bowiem opis historii od śmierci Kazimierza Wielkiego (1370) do unii lubelskiej (1569) uczyniłby z owej książki kolejną publikację na temat tych czasów.
W kolejnych rozdziałach profesor przedstawia losy unii polsko – litewskiej oraz stosunki obu państw z innymi krajami Europy i nie tylko. Autor wspomina m.in. o sytuacji w Niemczech i na Węgrzech, wojnie stuletniej i pojawieniu się Turków Osmańskich. Ktoś mógłby powiedzieć, że zagadnienia te zostały ujęte zbyt ogólnie. Jednak ta cecha jest jak najbardziej pozytywna, ponieważ taki opis ukazuje klarownie sytuację i wzajemne powiązania między ówczesnymi krajami, pozwalając tym samym na uzyskanie dobrej i uporządkowanej wiedzy na temat przedstawionego zagadnienia.
Następne rozdziały poświęcił autor życiu szlachty, gospodarce oraz umysłowości społeczeństwa. Opisuje w nich zmiany, które zachodziły w tych dziedzinach. Pisze m.in. o pozycji szlachty, jej przywilejach, a także relacjach z innymi grupami społecznymi. Zwraca uwagę na losy wsi i miast w Polsce w ich wzajemnych zależnościach. Wreszcie stara się przedstawić umysłowość dawnego społeczeństwa polskiego oraz wzorce kształtujące jego postawy u schyłku średniowiecza. Autor zaznacza czytelnikowi, że należy to do bardzo trudnych zadań, głównie ze względu na niedostatek źródeł. Podkreśla także, iż w XIV – XVI wieku poszczególne grupy społeczne miały często odmienne normy moralne i kryteria postępowania. Samsonowicz analizuje wnikliwie wybrane zagadnienia. Nawet najbardziej skomplikowane informacje stara się przekazać odbiorcom w przystępny sposób.
Wiele uwagi poświęcił autor również religii. Okres schyłku średniowiecza to czasy przechodzenia kościoła pod wpływy świeckie, a także próby jego reform i rodzenie się herezji. Samsonowicz opisuje też zakony i stosunki między państwem a kościołem.
Rozdział ósmy dotyczy warunków bytu materialnego ludzi, a więc wszystkiego, co jest związane z życiem codziennym. Dowiadujemy się z niego m.in. o tym jak ludzie mieszkali, pracowali, spędzali wolny czas, czy nawet jak się odżywiali. Jest to niezwykle fascynująca część książki, gdyż pozwala nam poznać bliskie otoczenie ludzi schyłku polskiego średniowiecza.
W życiu codziennym istotną rolę odgrywała również sztuka, której został poświęcony rozdział dziewiąty. To właśnie przez nią wyrażano idee, myśli oraz pragnienia. Ponadto była bardzo istotnym narzędziem propagandy, która odgrywała niezwykle istotną rolę, jak wiadomo nie tylko w średniowieczu.
Ostatni rozdział „U źródeł nowożytnej polityki” stanowi niejako odpowiedź na tezę postawioną na początku pracy. Wynika z niej, że Henryk Samsonowicz pojmuje koniec średniowiecza, jako przednówek nowej epoki, a Hunzingi schyłek starej. Ponadto ostatnia część książki jest ogólnym spojrzeniem na sytuację w Polsce oraz pozycję naszego państwa na arenie międzynarodowej. Autor umiejętnie wiąże ze sobą przedstawione zjawiska i wydarzenia, zamykając w ten sposób swoją pracę.
Książka Henryka Samsonowicza „Złota jesień polskiego średniowiecza” zasługuje na jak najbardziej pozytywną ocenę. Sama jej koncepcja jest ciekawa, a podział na rozdziały tematyczne pozwolił autorowi na zwięzłe i zarazem dogłębne przedstawienie wybranych zagadnień. Nie poświęca się on opisywaniu dziejów Polski XIV – XVI wieku, ponieważ zostało to uczynione już w wielu innych podręcznikach i opracowaniach. Zostają one zresztą wymienione przez profesora w bibliografii, dzięki czemu czytelnik może odwołać się do nich w razie potrzeby. Samsonowicz wykorzystał wiele prac i tekstów źródłowych, które wzbogacają książkę. Ponadto jest ona napisana prostym i zrozumiałym językiem, co czyni jej lekturę jeszcze przyjemniejszą. Niektórzy mogliby zarzucić autorowi niedostrzeganie mroków późnego średniowiecza i brak krytycyzmu. Jednak Samsonowicz umiejętnie dowodzi swoich tez i polemizuje z utartą już opinią na temat „wieków ciemnych”.
Praca jest warta polecenia wszystkim zainteresowanym historią Polski XIV – XVI wieku, a przede wszystkim tym, którzy chcą spojrzeć bardziej optymistycznie na ten okres w dziejach naszego państwa. Bowiem czytając pracę Henryka Samsonowicza można mieć wrażenie, iż jesień polskiego średniowiecza naprawdę była „złota”.
Henryk Samsonowicz, Złota jesień polskiego średniowiecza, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2001, ss. 286, il. 68.
