Brachygrafia

Garść informacji w punktach, które należy wiedzieć o nauce pomocniczej historii – brachygrafii.

•  Skracanie wyrazów narodziło się w starożytności (głównie przez epigrafikę). Chciano przez to przyspieszyć tempo pisania i oszczędzić materiał pisarski.
• W mniejszym stopniu na powstanie skrótów wpłynęły noty tyrońskie (opracował je Tullius Tiro, sekretarz Cycerona. Tiron wymyślił rodzaj współczesnej stenografii. System Tirona zyskał wielką popularność, posługiwali się nim pisarze zapisujący mowy urzędników występujących na zebraniach ludowych i w senacie, mowy, w których poruszano kwestie prawne i które niejednokrotnie same stawały się podstawą dla nowych praw. Pisarzy owych, z racji posługiwania się przez nich notami tyrońskimi zwano notariuszami. Pod koniec dawnej ery not było już około pięciu tysięcy, a zadania ich spisania podjął się Seneka. Noty były mocno przetworzonymi i skrajnie uproszczonymi literami bądź fragmentami liter, z których pozostawał często jeden charakterystyczny element).
• Abrewiacje – wykształciły się w ciągu wieków i służą do tworzenia skrótów.
• Rozwój abrewiacji utrudnił odczytanie pisma, dlatego powstawały słowniki skrótów (pierwsze już w republikańskim Rzymie).
• Drugimi najstarszymi źródłami zawierającymi skróty (po epigrafice starożytnej), były rękopisy chrześcijańskie – głównie skróty przy imionach boskich np. DS – deus.
• Karolińska reforma pisma zastała, co najmniej pięć systemów abrewiacji. Razem z pismem zmieniono je tworząc system trwały do XIII w. Wiele znaków umownych, skracanie przez nadpisanie, dużo skrótów przez ściąganie, mało skróceń przez zawieszenie.
• Skróty zaczynają znikać przez wynalezienie druku.
• Skróty dziś są takie jak w średniowieczu (głównie przez zawieszenie – itp. lub ściągnięcie – mgr.)

Dwa rodzaje klasyfikacji: suspensja kontrakcja, nadpisanie litery (W. Semkowicz) LUB klasyfikacje ze względu na znaki – ogólny specjalny, litera (A. Gieysztor). Niedokładne, bo ciągle brachygrafia się rozwija i skróty zależą również od obyczaju pisarskiego.

RODZAJE ABREWIACJI:

• PRZEZ OBCIĘCIE (per suspensionem) – polega na zastąpieniu nadpisanym nad ostatnią literą wyrazu znakiem ogólnym liter odpowiadających końcowej zgłosce fonetycznej np. ab – abbas. Sposób stosowany do wyrazów często powtarzających się w tekście. 
• RODZAJ PRZEZ OBCIĘCIE – sygle. Jeśli w wyniku obcięcia zostanie pierwsza litera (C – Claudius) są sygle proste. Jeśli zostaną dwie litery(at – autem) są sygle złożone.
• PRZEZ ŚCIĄGNIECIE (per contractionem) – polega na zastąpieniu nadpisanym znakiem (np. kreską) zgłosek występujących wewnątrz wyrazu.

Jeśli zachowała się pierwsza i ostatnia litera – abrewiacja czysta lub regularna (mr – mater).

Jeśli obok pierwszej i ostatniej jest jakaś litera z środka – abrewiacja mieszana lub nieregularna (aia – anima).

 PRZEZ NADPISANIE LITERY:

1. REGULARNA (NATURALNA) – w wyniku konsonancji głoski c, n, p i t powodują elizję litery r. Nadpisuje się wtedy literę następującą po opuszczonym r lub też literę ją poprzedzającą.  To samo dotyczy q – u
2. NIEREGULARNA (SPECJALNA) – dotyczą wyrazów częściej stosowanych i zależą od środowiska pisarskiego.

SKRACANIE PRZEZ ZNAKI UMOWNE – zastępowanie przez znaki umowne całych wyrazów. Zastępowano tak najczęściej terminy techniczne, miary, wagi czy nazwy jednostek monetarnych.

• SKRACANIE CYFR – wpisywano je w kropki (·V·), używając znaków rzymskich , dodawanie, odejmowanie mnożenie (XV^XX = 300).
• Cyfry arabskie – są pochodzenia indyjskiego, a Arabowie przejęli je w VII wieku. Do europy dotarły w XII w. (tylko używane przez matematyków i twórców kalendarza). Upowszechniły się koło XIII – XV w.
• Interpunkcja ma ułatwić czytanie tekstu. W starożytności i wczesnym średniowieczu pisano słowa w wierszu bez ich rozdzielania. Czasem były odstępy międzyzdaniowe, albo kropki (w środku, górze lub dole wiersza – zależy od długości przystanku).
• Nowy ustęp oznaczano znakiem C (często ozdobny). Utrzymało się to przez całe średniowiecze.
• Rozwój interpunkcji współczesnej wywodzi się z karolińskiej reformy pisma. Zastosowano wtedy odstępy między wyrazami (prócz przyimków z rzeczownikami).
• W XII w piśmie kancelaryjnym wprowadzono konsekwentne oddzielanie wyrazów i wprowadzono trzy znaki interpunkcyjne:     odpowiednik naszego przecinka,            pauza logiczna,    ;     kropka zamykająca zdanie
• Średniowiecze wprowadza nowe znaki:    ^.. cytat ^..
• XIV – w wyliczeniach zaczęto stosować skośną kreskę, pytajnik (na końcu lub początku zdania), )( cytat.
• Stałe reguły w interpunkcji wykształciły dopiero pisma humanistyczne.

– W słowach staropolskich było mało skrótów. Najczęściej można spotkać skróty zrobione przez – per suspensionem lub per contractionem. Brachygrafia nie wykształciła się w Polsce bo: sporadycznie pojawiają się słowa o charakterze nazw osobowych i miejscowych oraz instytucji prawa polskiego. Te teksty które ocalały mają głównie charakter dostojny i dlatego dbały o dużą czytelność.

Znaki specjalne służą do oznaczania suspensji lub kontrakcji, zawsze mają określoną wartość fonetyczną, czyli zastępują konkretne litery. Dzielą się na znaki właściwe i niewłaściwe.

Znaki właściwe – mają charakter znaków symbolicznych, ale wzory czerpią z alfabetu łacińskiego lub dostosowują do swych celów prostą kreskę. Zawsze mają znaczenie stałe.

a) kreska prosta lub jej odmiany                – używane na końcu jak i w środku wyrazu, zawsze nadpisana nad ostatnią literą, po której następuje skracanie. Zastępuje głoski nosowe

–m i –n (np. eni – enim), lub konsonantów e, i, o, u poprzedzających r, o i n.

b) kreska falista pozioma     – występuje zawsze nad ostatnią literą skracanego wyrazu na oznaczenie końcówki –ra, -re, -er (pete – petere)

c) kreska falista pionowa     – na końcu lub wewnątrz skracanego wyrazu na oznaczanie głosek –er, -re, -ir, -r.

d) znak            lub       – na początku – con-, cun- com-, cum-.

e)  – oznacza spójnik et lub –que.

f)  – na końcu lub wewnątrz wyrazu. Oznacza –s, -us, -os.

Znaki niewłaściwe – mają znaczenie zmienne w zależności od liter, obok których zostały użyte:

a) pozioma kreska       – na ogół oznacza m lub n, ale nie tylko.

b)  – -et lub –que, ale nie tylko.

c) znaki wywodzące się z notae iuris.