Najważniejsze problemy gospodarcze lat 1929-1939

Tematem pracy są najważniejsze problemy gospodarcze lat 1929-1939. Skupiłem się przede wszystkim na państwach europejskich, pomijając III Rzeszę i ZSRR. Postaram się zwrócić uwagę głównie na te działy gospodarki, które zostały w największym stopniu dotknięte kryzysem, oraz w jaki sposób poszczególne państwa próbowały przezwyciężyć skutki depresji.

Cały okres międzywojenny charakteryzowały wyraźne wahania koniunktury gospodarczej i występowanie cyklu koniunkturalnego. Lata „tłuste” (1924 – 1928, 1934 – 1938) przeplatały się z latami „chudymi” (1919 – 1923, 1929 – 1933). Rzutowało to na rozmiary bezrobocia i poziom płac realnych, a w konsekwencji na wzrost gospodarczy i poprawę warunków bytowych ludności[1]. Jak wiadomo kryzys rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych krachem na giełdzie nowojorskiej w 1929. W USA skutki kryzysu zostały złagodzone przez tzw. Nowy Ład Gospodarczy (ang. New Deal), który był klasycznym przykładem interwencjonizmu państwowego. Doktryna ta zyskała popularność i dominowała potem w teorii i praktyce gospodarczej krajów kapitalistycznych. Teraz przedstawimy na przykładzie kilku państw europejskich różne formy interwencjonizmu państwowego.

Bułgaria

Kryzys gospodarczy, który ogarnął świat w 1929 r., przybrał w Buł­garii wyjątkowo ostry charakter, przeciągnął się aż do 1934 r. i objął wszystkie dziedziny gospodarki. W 1930 r., a więc zaledwie w rok po wybuchu kryzysu, produkcja przemysłowa Sofii — największego ośrodka przemysłowego Bułgarii — spadła o ponad 50%. W latach następnych nastąpiło dalsze jej ograniczenie. W 1930 i 1931 r. zam­knięto w Bułgarii 2645 przedsiębiorstw przemysłowych i warsztatów rzemieślniczych. Podstawowe gałęzie przemysłu bułgarskiego — tek­stylny, spożywczy, tytoniowy i węglowy — zostały prawie całkowicie unieruchomione. Bezrobocie w czasie najgłębszego kryzysu w 1932 r. objęło 200.000 robotników. Kryzys przemysłowy splatał się z kryzysem rolnym, gdyż Bułgaria utraciła rynki zbytu na artykuły rolnicze. W latach 1929— 1930 nastąpił katastrofalny spadek eksportu bułgarskiego. Ceny na bułgarskie produkty i surowce rolne spadły od 55% do 60% . Długi chłopstwa wzrosły wielokrotnie. Sytuacje w rolnictwie pogarszało wielkie rozdrobnienie gospodarstw, aż 60% nie przekraczało 5 ha powierzchni. Import spadł w 1934 r. do 27% poziomu przedkryzysowego z r. 1929. a eksport do 55,5%. Deficyt handlowy wzrósł w pierwszym roku kryzysu (1928 r.) z 818 min lewów do 2 mld lewów w 1929 r.

Wielki kryzys gospodarczy starano się przezwyciężyć wprowadzając interwencję państwa m. in. w przemysł. W Bułgarii szereg gałęzi przemysłu (dostarczających ponad połowę wartości całej produkcji przemysłowej) ogłoszono za „przesycone”, co oznaczało pozbawienie ewentualnych no­wych przedsiębiorstw w tych branżach możliwości uzyskania korzyści, wynikających z ustawy z 1928 r. o popieraniu przemysłu lokalnego (ulgi podatkowe, zniżki taryf kolejowych, różne formy subsydiów). W 1936 r. zakazano nawet całkowicie budowy lub rozbudowy zakładów w niektó­rych gałęziach produkcji. Umożliwiało to hamowanie rozbudo­wy niektórych branż, a zarazem pozwalało na wzmożoną ochronę rynku wewnętrznego. Oprócz tego ustawodawstwo z lat 1937—1940 stworzyło podstawy prawne dla ustalania norm jakościowych wyrobów, standaryzacji, tworzenia lub likwidacji karteli itp. Bardzo istotnym czynnikiem pobudzającym rozwój przemysłu było daleko idące ograniczenie importu, uwalniające krajowych producentów od zagranicz­nej konkurencji.

Trwałym następstwem kryzysu okazał się wzrost roli państwa w systemie kredytowym. W Bułgarii udział państwowych instytucji w systemie bankowym był znacz­ny, co wyrażało się w wysokości kapitałów własnych, wkładów oraz udzie­lonych pożyczek.

Warto zaznaczyć, że w latach 30. z ogólnej sumy zainwestowanych ka­pitałów przypadło na inwestycje kapitału obcego w górnictwie 47%, w transporcie 50%, w przemyśle tytoniowym 33%, w przemyśle spożywczym 37%. Znaczna część zainwestowanych kapitałów należała do Anglii i Francji. Kapitał zagraniczny sprzyjał rozwojowi monopoli bułgarskich i podporządkowywał je kapitałowi bankowemu.

W drugiej połowie lat 30. Bułgaria związała się umowami handlowymi z Niem­cami, które nabywały większość nadwyżek produktów rolnych po cenach ułatwiających utrzymanie poziomu cen płaconych rolnikom powyżej po­ziomu światowego. W tej mierze związanie się z Niemcami miało dwojakiego rodzaju skutki. Z jednej strony ułatwiało wzrost wydobycia niektórych surowców mineralnych potrzebnych III Rzeszy oraz umożli­wiało zaopatrzenie w maszyny i urządzenia. Z drugiej strony zaś eksport do Niemiec opłacony był importem wyrobów

przemysłowych, który tym samym ograniczał możliwości wzrostu produkcji krajowej. Bułgaria przekształciła się w rolnicze zaplecze przemysłu niemieckiego.

Ożywienie gospodarcze po 1934 r. zmniejszyło znaczenie interwen­cje państwa na rzecz podtrzymania cen produktów rolnych. Już w latach kryzysu zaczęto posługiwać się systemem ceł wywozowych jako instru­mentem oddziaływania na jakość produktów oraz na organizowanie się eksporterów. Państwo usta­nawiało wysokie opłaty obciążające eksport niektórych produktów (po­czątkowo rolnych, potem także przemysłowych). Równocześnie ustalało warunki zwolnienia od tych opłat. W niektórych wypadkach należało do­trzymać określonych norm jakościowych, co umożliwiało standaryzację towarów i osiąganie wyższych cen.