Wielka czystka w Rosji – historia

Za czasów Stalina rozbudowana została wszechwładna policja polityczna. Zmieniały się wprawdzie jej nazwy i osoby stojące na jej czele, ale zasady działania pozostawały niezmienne. Najpierw policja polityczna nosiła nazwę WCzK (od 1917), później GPU (od 1922), a w 1934 r. została podporządkowana Ludowemu Komisariatowi Spraw Wewnętrznych, NKWD, stanowiącemu centralę sił bezpieczeństwa. Na jej czele stali kolejno Feliks Dzierżyński, Wiaczesław Mienżyński, Gienrich Jagoda, Nikołaj Jeżow i Ławrentij Beria. Policja polityczna była głównym instrumentem terroru w państwie. Jej rozbudowa oraz represje wiązały się m.in. z poglądami Stalina, który „zmodyfikował” ideologię Marksa, głosząc np. teorię „zaostrzania się walki klasowej”, czyli narastającej liczby przeciwników w miarę przybliżania się zwycięstwa komunizmu. Stalin był przekonany, że wrogowie znajdują się także w samej partii. Jeśli Lenin prześla­dował przeciwników komunizmu, prawdziwych lub potencjalnych, to Stalin represjono­wał również samych przywódców partii bolszewickiej. Prawdopodobnie obawiał się zagrożenia ze strony starych działaczy partyjnych, związanych jeszcze z Leninem. Ich za­sługi w budowie ZSRR były niejednokrotnie większe niż zasługi Stalina i to właśnie oni jako pierwsi stali się ofiarami czystek: wrogów władzy ludowej usuwano z szeregów partii, a najczęściej także pozbawiano życia.

Wielka czystka rozpoczęła się od usunięcia Siergieja Kirowa znanego i popularnego działacza partyjnego, pierwszego sekretarza Komitetu Leningradzkiego WKP(b). 1 grudnia 1934 r. Kirow został zamordowany we własnym gabinecie. Obecnie wiadomo, że za morderstwem stał ówczesny szef NKWD, Jagoda, działający na polecenie Stalina. Śledztwo przejął sam Stalin i wkrótce nieoczekiwanie zmarły osoby zamieszane w tę sprawę, m.in. szef ochrony Kirowa. Błyskawicznie też aresztowano kilkadziesiąt tysięcy osób, określanych mianem leningradzkiego centrum, głównie współpracowników Kirowa. W wyniku śledztwa aresztowano ogółem 7 mln osób, spośród których rozstrzela­no 1 mln, a w łagrach zginęły 2 mln. W okresie wielkiego terroru odbyły się też m.in. trzy procesy, nazwane procesami moskiewskimi. Pierwszy z nich odbył się w 1936 r., a wśród oskarżonych, określanych jako centrum trockistowsko-zinowjewskie, znaleźli się Zino­wjew i Kamieniew. Zmuszono ich do uznania się za sprawców śmierci Kirowa i skazano na śmierć. W 1937 r. odbył się drugi proces pod hasłem rozprawienia się z antyradzieckim trockistowskim centrum, a w 1938 r. trzeci — przeciwko antyradzieckiemu blokowi prawi­cy i trockistów. W trzecim procesie moskiewskim skazano m.in. Bucharina i Jagodę. We wszystkich tych procesach oskarżycielem był Andriej Wyszyński, łączący całkowite po­słuszeństwo Stalinowi ze skrajnym nieposzanowaniem godności ludzkiej ofiar. Jego mowy oskarżycielskie pełne były inwektyw. Przyznawanie się do win wymuszano, stosując tortury psychiczne i fizyczne.

W 1934 r. wprowadzono prawo odpowiedzialności zbiorowej: jeżeli skazywano jakąś osobę, karano również członków jej rodziny. Zezwolono nawet na wykonywanie wyroków śmierci na dzieciach powyżej 12 roku życia. Wielokrotnie składano obietnice niekara­nia rodzin, które skłaniały sądzonych do przyznawania się do niepopełnionych czynów. Przyrzeczeń tych zwykle nie dotrzymywano. W wyniku procesów zlikwidowano stare par­tyjne elity, a ich miejsce zajęli młodzi działacze, całkowicie wierzący Stalinowi i zupełnie od niego uzależnieni. Wielkiej czystki nie przeżyło też kierownictwo III Międzynarodówki, a więc przywódcy zagranicznych partii komunistycznych, m.in. Komunistycznej Partii Polski. Liczba członków w samej WKP(b) spadła z 3 do 2,5 mln, mimo że przyjęto do partii 1 mln nowych osób. Spośród około 130 członków KC WKP(b) śmierć poniosło ponad 100. Stalin dla zapewnienia sobie pełnego bezpieczeństwa kazał też aresztować członków rodzin naj­wyższych działaczy partyjnych, nawet bezgranicznie mu wiernych.

Stalin po czystce w partii przystąpił do „oczyszczania” wojska, które jego zdaniem, było zbyt niezależne od partii, a więc i od niego. Za pretekst posłużyło oskarżenie o szpiegostwo na rzecz Niemiec Michaiła Tucha­czewskiego twórcy potęgi militarnej ZSRR Jego aresztowanie w 1937 r. zapoczątkowało represje w całej armii, które przede wszystkim dotknęły 30-40 tys. oficerów.  Z 5 marszałków żywych pozostało tylko 2, najmniej inteligentnych, ale za to wiernych Stalinowi Klimient Woroszyłow i Siemion Budionny, a z 16 wyższych dowódców armii przeżył tylko jeden. Sta­nowiska po zamordowanych i uwięzionych w łagrach Stalin obsadził młodymi, niedoświadczonymi i niewyszkolnonymi, ale wiernymi sobie, świeżo, miano­wanymi oficerami.

Ostatnim etapem wielkiej czystki była likwidacja przywódców NKWD. Na samym początku Stalin odsunął od władzy Jagodę, sprawcę mordu na Kirowie, pozbywając się tym samym świadka i wykonawcy zbrodni. Jego następcą został w 1936 r. Jeżow, nazy­wany krwawym karłem (150cm wzrostu). Na rozkaz Jeżowa aresztowano miliony ofiar wielkiej czystki i zlikwidowano 12 tys. funkcjonariuszy NKWD zwią­zanych wcześniej z Jagodą i Dzierżyńskim. Po zakończeniu czystek pod koniec 1938 r., Stalin nie potrzebował już Jeżowa. Usunięto go ze stanowiska, aresztowano i zgładzono prawdopodobnie w 1940 r. Szefem NKWD został Gruzin Ławrientij Beria. W latach 1935-1940 aresztowano łącznie ok. 19 mln osób, przy czym w 1938 r. w łagrach przebywało kilkanaście milionów więźniów. Dla porównania w 1912 r., w carskiej Rosji, było 32 tys. więźniów w obozach pracy i ok. 200 tys. odbywających karę w więzieniach. W sumie przez łagry przewinęło się 30-50 mln osób, z czego ok. 12 mln zginęło. O skali represji świadczą też dane z 1939 r. W ZSRR pracowało wówczas 78 mln ludzi, w tym 1 mln kolejarzy, 0,5 mln górników i aż 2 mln strażników więziennych.

Podsumowaniem przemian politycznych i ustrojowych mia­ła być nowa konstytucja. Uchwalono ją w grudniu 1936 r., jako wyraz „zakończenia etapu budowy podstaw socjalizmu”” w ZSRR. Konstytucja obwieszczała, że „ZSRR jest socjalistycznym państwem ro­botników i chłopów”, wprowadzała tajne i bezpośrednie wybory do rad i uznawała prawo republik do opuszczenia federacji. Gwarantowała nawet wszystkie podstawowe swobody obywatelskie.